Marzec 1945 r. otwierał zupełnie nowy okres w historii powiatu tczewskiego. Od zajęcia go przez oddziały Armii Czerwonej rozpoczęło się instalowanie instytucji tzw. władzy ludowej. Jednym z ogniw systemu rządów „nowej”, komunistycznej Polski były partie polityczne. Nie były to jednak stronnictwa charakterystyczne dla państw demokratycznych i zasad pluralizmu. W praktyce system ów opierał się na hegemonii Polskiej Partii Robotniczej (PPR), partii komunistycznej, która dzięki poparciu Związku Radzieckiego sprawowała de facto władze w państwie. Wspierały ją Polska Partia Socjalistyczna (PPS), Stronnictwo Ludowe (SL) oraz Stronnictwo Demokratyczne (SD). Miały one jednak ograniczoną samodzielność działania. Taki system rządów był „gwarantowany” przez szeroko pojęty aparat represji, a także poparcie ZSRR. Doprowadzało to do sytuacji, gdy realna władza spoczywała w rękach kierownictw partyjnych, nie liczących się z wolą obywateli. Interes stronnictw politycznych stal się dobrem nadrzędnym. Obrazują to dobrze słowa, którymi miano dyscyplinować wójta gminy Opalenie: „pierw partia, później państwo”.

Pierwszą powstałą po wojnie partią polityczną w Tczewie było PPR. Już 15 marca 1945 r., niespełna 3 dni po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, odbyło się zebranie założycielskie tego stronnictwa. Brali w nim udział m.in. Tadeusz Mężyk (wówczas tymczasowy burmistrz miasta) oraz Kazimierz Świerczyński (późniejszy wiceburmistrz Pelplina, były więzień obozu koncentracyjnego), którzy zajęli się głównie sprawami organizacyjnymi. Na następnym spotkaniu, 19 marca 1945 r., wybrano tymczasowego sekretarza PPR, którym został Marian Borysiewicz. Nowe władze partii przez cały czas zwracały się do władz wojewódzkich Polskiej Partii Robotniczej o przysłanie delegata, który miałby zająć się jej organizowaniem. Prośby te znalazły posłuch. Najprawdopodobniej 21 marca 1945 r. do Tczewa przyjeżdża Jan Andrysiak, który został desygnowany na I sekretarza Komitetu Powiatowego (KP) PPR. Rozpoczyna on intensywny rozwój partii. Siedzibą KP PPR zostaje, 23 marca 1945 r., budynek przy ul. Lipowej 5/6 w Tczewie. Obok Andrysiaka do czołowych działaczy należeli wówczas m.in.: Marian Wojak (późniejszy burmistrz Tczewa), Stanisław Wodzeński, Franciszek Żuraszek, Franciszek Błaszczak, Julia Błaszczakowa, Teodor Balcer oraz Stefan Leitgeber.

Liczba członków powoli wzrasta. Jeżeli na początku kwietnia było ich zaledwie kilkunastu, tak już w maju w całym powiecie PPR posiadała najprawdopodobniej ok. 270 członków. Wzrost ten nie spełniał jednak oczekiwań działaczy. Jak się wydaje problem ten był powodowane kilkoma czynnikami. Po pierwsze na terenie powiatu nie było tradycji komunistycznego ruchu robotniczego. Po drugie kierownictwo PPR na terenie tczewskim stanowiły osoby z poza Pomorza (wielu z nich pochodziło z Warszawy i okolic). Nie rozumieli oni specyfiki tego regionu, w tym głównie kwestii związanych z niemiecką lista narodowościowa. Pod uwagę należy, jak się wydaje, wziąć swojego rodzaju rezerwę społeczeństwa do nowego ustroju, spowodowaną działaniami o charakterze represyjnym, których dopuszczały się władze polskie i radzieckie.

Pomimo tego, głównie dzięki wsparciu władz wojewódzkich, PPR zyskuje decydującą rolę w powiecie. „Zarezerwowała” dla siebie stanowiska burmistrza Tczewa i Gniewu, które będzie obsadzała aż do 1948 r. W utworzonej 28 marca 1945 r. Miejskiej Radzie Narodowej uzyskuje na 19 miejsc 7 – 10 (trudno określić dokładna liczbę, gdyż należy pod uwagę brać również sympatyków partii, nie tylko członków). Gdy w czerwcu tego samego roku powstaje Powiatowa Rada Narodowa, jej przewodniczącym zostaje Jan Andrysiak (był nim do 1949 r.). Pod koniec roku PPR na 49 mandatów tego gremium posiadała 25. Partia uzyskała również kontrole nad ruchem spółdzielczym oraz związkami zawodowymi. Jej członkami byli szefowie Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego oraz Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej.

Prawie w tym samym czasie rozpoczęły organizować się powiatowe struktury Polskiej Partii Socjalistycznej. Pierwsze zebranie PPS odbyło się 25 marca 1945 r. Przewodniczącym stronnictwa został Jozef Ziomek, który przed wojna również należał do władz tczewskiej Polskiej Partii Socjalistycznej. Do kierownictwa weszli również Juliusz Sikorski (zastępca przewodniczącego) oraz Leon Szulc (sekretarz). Rekonstrukcja władz partii nastąpiła 25 maja 1945 r. podczas walnego zjazdu PPS. Józef Ziomek zachował stanowisko przewodniczącego. Jego zastępcą został Zygfryd (Zygmunt) Jajkiewicz, sekretarzem partii wybrano Konrada Kitowskiego. Siedziba PPS został budynek przy ul. Chopina 8 w Tczewie.

PPS szybko rozpoczął akcję werbunkowa. W odróżnieniu od PPR Polska Partia Socjalistyczna przyjmowała w swoje szeregi osoby wpisane na niemieckie listy narodowościowe (III i IV grupa). Niestety przy obecnym stanie badan nie jesteśmy w stanie rzetelnie określić jak kształtowała się liczebność partii w początkowych miesiącach jej działalności. Pod koniec 1945 r., jak wskazuje Krystyna Garcon, powiatowe struktury PPS miały liczyć ok. 1200 członków. Socjaliści bardzo duże wpływy posiadali wśród tczewskich kolejarzy, co wiązało się jeszcze z ich przedwojenną działalnością. Było to jednak „solą w oku” dla PPR, co powodowało wiele konfliktów pomiędzy tymi partiami.

Na skutek podziału sfer wpływów z PPR, w maju 1945 r. PPS „otrzymało” Starostwo Powiatowe, z funkcją starosty włącznie. Został nim wówczas jeden z liderów partii, Jan Krassowski, który będzie sprawował ten urząd do 1948 r. W gestii socjalistów pozostawały również m.in. stanowisko burmistrza Pelplina oraz wiceburmistrza Tczewa. Podział stanowisk nie oznaczał jednak zgodnej współpracy pomiędzy partiami. Polska Partia Robotnicza nie chciała pozwolić na zbytnią samodzielność PPS. Często komuniści wtrącali się m.in. w sprawy wewnętrzne tczewskich struktur Polskiej Partii Socjalistycznej. Jednym z najjaskrawszych przykładów takich działań było odwołanie, m.in. na skutek interwencji Jana Andrysiaka, z funkcji przewodniczącego PPS Józefa Ziomka, do czego najprawdopodobniej wykorzystano również Urząd Bezpieczeństwa. Jego miejsce zajął wówczas Zygfryd (Zygmunt) Jajkiewicz. Spory te nie oznaczały jednak, iż socjaliści byli w jakimkolwiek stopniu w opozycji do PPR. Powinniśmy to, jak się wydaje, traktować raczej jako kłótnie w ramach jednego obozu.

Sporo problemu może nam sprawić scharakteryzowanie początków Stronnictwa Ludowego w powiecie tczewskim. Za oficjalny początek tworzenia lokalnych struktur SL możemy uznać 23 kwietnia 1945 r., kiedy to Sekretariat Wojewódzki tejże partii w Sopocie upoważnił Jozefa Pietrzaka i Kazimierza Bojczuka do rozpoczęcia organizowania jej na ziemi tczewskiej. Najprawdopodobniej jednak wcześniej na terenie powiatu działały grupy SL. Tworzyły się one jednak samorzutnie, bez porozumienia z władzami partii, rekrutując się spomiędzy przedwojennych sympatyków stronnictwa. Zarząd Powiatowy SL powstał w Tczewie 13 maja 1945 r. Jego przewodniczącym został Paweł Pucek, pierwszy powojenny starosta (od marca do kwietnia 1945). Do władz weszli również m.in. Franciszek Błażejewski, Włodzimierz Maruczyński oraz Paweł Rachocki. Siedzibą władz powiatowych Stronnictwa Ludowego był budynek przy Pl. Wolności 1 w Tczewie (od 14 maja 1945 r.).

Liczebność partii w pierwszych miesiącach wzrastała dosyć szybko. Już w czerwcu 1945 r., niespełna miesiąc po powstaniu struktur powiatowych, liczba członków SL wynosiła ok. 250 osób. W późniejszym okresie stronnictwo nadal notuje przyrost swoich szeregów. Pod koniec roku osiągając poziom 850 członków. Jednak najprawdopodobniej już latem 1945 r. pojawiły się problemy wewnątrz Stronnictwa. Ich powodem był m.in powrót do kraju Stanisława Mikołajczyka i rozpoczęcie tworzenia przez niego struktur Polskiego Stronnictwa Ludowego, największej wówczas partii opozycyjnej (drugą było Stronnictwo Pracy, którego struktury w powiecie tczewskim powstaną dopiero w 1946 r.). Tczewskie struktury SL podzieliły się na dwa obozy. Na zwolenników Mikołajczyka oraz na chcących nadal ściśle współpracować z PPR. Coraz częściej pojawiały się pogłoski o mającym nastąpić rozłamie. Doszło do niego jednak dopiero 16 listopada 1945 r. Wówczas dotychczasowy prezes SL Paweł Pucek wystąpił z tego stronnictwa i utworzył struktury powiatowe PSL. Sekretarzem Stronnictwa Ludowego został wówczas Franciszek Błażejewski. Do nowo utworzonego PSL przeszło bardzo wielu członków SL. W styczniu 1946 r. liczba członków Stronnictwa Ludowego wynosiła tylko 400 osób, wobec 850 pod koniec 1945 r. Polskie Stronnictwo Ludowe stało się w powiecie tczewskim symbolem opozycji wobec władzy komunistycznej. Bardzo szybko wzrastała liczba jego członków osiągając pod koniec 1945 r. 1050 osób.

Najsłabsze i najmniej liczne były struktury Stronnictwa Demokratycznego. Zarząd Powiatowy tejże partii powstał pod koniec 1945 r. W jego skład weszli: Antoni Lebiedź (oficer WP, uczestnik walk o mosty tczewskie w 1939 r.), Edward Jagusiak, Franciszek Szychliński oraz Józef Dąbrowski. Wpływy partii nie wychodziły jednak poza granice miast, szczególnie Tczewa. Przez pierwsze miesiące SD jest w praktyce „utrzymywane” przez PPR. Właściwa organizacja partii nastąpiła dopiero w drugiej połowie 1946 r.

***

System powstały w 1945 r. będzie obowiązywał w powiecie tczewskim aż do 1948 r., czyli do połączenia PPR i PPS w Polską Zjednoczoną Partie Robotniczą. W kierownictwach partii będą co prawda zmieniać się kierownictwa, aczkolwiek nie będzie miało to większego znaczenia dla układu sił. Jedyną „drobną” zmianą będzie brutalna likwidacja PSL pod koniec 1946 r.

Marcin Kłodziński