Sambor II podejmując decyzje o budowie zamku i założeniu Tczewa musiał zabezpieczyć zaopatrzenie w materiały budowlane do wykonania swoich ambitnych planów. Podstawowym było oczywiście drewno pozyskiwane w okolicznych lasach, ale np. zamek, jako budowla militarna musiał być zbudowany z materiału trwalszego. Wobec braku dużej ilości odpowiedniego kamienia wykorzystano, cieszące się coraz większą powszechnością w ówczesnym czasie cegły, które wypalano korzystając z bogatych, lokalnych pokładów gliny.

Cegielnia miejska, funkcjonująca do drugiej połowy XVIII wieku znajdowała się w okolicach wzgórza Zamayte, które zostało zlikwidowane podczas budowy mostu kolejowego i dworca w latach pięćdziesiątych XIX wieku. Taką lokalizacje podaje „Historia Tczewa” pod redakcją Wiesława Długokęckiego: „Wzniesienie znajdowało się wewnątrz granic miasta między dworem młyńskim i cegielnią miejską. Dwór młyński znajdował się zapewne w bezpośrednim sąsiedztwie młyna, cegielnia zaś według planu z 1776 roku położona na północ od niego”. Potwierdzenie znajdujemy w pracy Edmunda Raduńskiego „ Zarys dziejów miasta Tczewa”: „cegielnia ta położona za bramą Księżą na górze”. O ile można ustalić przybliżony okresu zakończenia funkcjonowania cegielni - na planie z 1776 r. oznaczona jest już jako była cegielnia - niezwykle trudna do ustalenia jest data jej powstania.

Dosyć dobrze udokumentowane jest funkcjonowanie cegielni w latach rządów krzyżaków w Tczewie (1309-1466), natomiast półwiecze od powstania zamku i miasta, do zajęcia go przez braci zakonnych, pozostaje niezbadane. Przesłankami, mówiącymi o produkcji cegieł w tym czasie, jest przede wszystkim zachowana wieża fary oraz domysły co do wyglądu zamku Sambora. Zamek, budowany od 1252 roku miał być – częściowo lub w całości – murowany z cegieł na kamiennym fundamencie. Nie mamy pewności co do murów go okalających – czy był otoczony umocnieniami ziemno-drewnianymi czy murem ceglanym, natomiast same umocnione budynki zamkowe (donżon), kaplica i może także mennica były zdecydowanie ceglane. Za wzór do budowy zamku, mogły posłużyć Samborowi budowle z Meklemburgii lub państwa zakonnego, gdzie był częstym gościem przebywając na kolejnych wygnaniach. Pośrednio, na funkcjonowanie cegielni już w XIII wieku wskazuje także wydany 29 kwietnia 1299 r. przywilej Władysława Łokietka dla Tczewa. Książę pomorski, a późniejszy król Polski, nadaje miastu prawo do funkcjonowania łaźni oraz przekazuje do wspólnego użytkowania wzgórza pod miastem, „sięgającego aż do większej doliny”. Oba te nadania miały przyczynić się do poprawy kondycji finansowej Tczewa. Jakie korzyści mogło przynieść miastu pobliskie wzgórze, skoro wydaje się, że nie było to dobry teren dla rolnictwa? Mogło być ono potrzebne jako złoża surowca dla miejskiej cegielni, na której funkcjonowanie wskazują podane wyżej przykłady zamku i kościoła farnego.

Bogaty materiał archiwalny wskazuje na dużą sprzedaż cegieł i dachówek z Tczewa na terenie państwa zakonnego po roku 1308 m. in dla Kościoła Mariackiego w Gdańsku (w latach 1320-1330) i dla miasta Gdańska (w latach 1379-1381) oraz na potrzeby zamku krzyżackiego w Malborku (w latach 1410-1415). W tym czasie w samym mieście miały miejsce także poważnie inwestycje jak budowa murów miejskich i ratusza. Skoro cegielnia tak znakomicie prosperowała w czasach krzyżackich, to prawdopodobnie wynikało to z jej wcześniejszego funkcjonowania i doświadczenia w prowadzeniu takiego przedsiębiorstwa w przeszłości. „Eksport” musiał być kontynuowany w latach kolejnych, skoro wilkierz z XVI wieku regulujący sprawy bezpieczeństwa pożarowego nakazuje mieszczanom murowane partery domów piętrowych, dachy kryte dachówką i murowane kominy. Materiał miał pochodzić z miejskiej cegielni, a magistrat zobowiązał się nie sprzedawać cegły i dachówek poza miasto, dopóki nie było pokryte zapotrzebowanie miejskie.

Miejska cegielnia zaopatrywała w cegły i dachówki Tczew oraz okolice przez około 500 lat. Było to najdłużej prosperujące przedsiębiorstwo miejskie w historii miasta, którego tradycje kontynuowały liczne w XIX i XX wieku cegielnie przemysłowe.

LukszB/Be-good/Mirza3/Michał