Pochodzenie nazwy Tczew nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Najmniej prawdopodobne teorie wywodzą nazwę miasta od kaszubskiego wariantu polskiego słowa-„tkać", co wiązać się miało z istnieniem osady tkaczy (rzemiosło to było akurat w mieście najsłabiej rozwinięte), oraz od Etrusków (Tu(r)sków), którzy mieli rzekomo przybyć na te tereny z odległej Italii.

Najbliższe prawdy wydają się trzy hipotezy, które wywodzą etymologie nazwy miasta od słowiańskiego słowa trściew – trzcina (S. Rospond), imienia osoby figurującej w  dokumentach tczewskich jako świadek w nadaniach miejskich Dzirż(ek), Dzirżek (S. Kujot i B. Kreja) lub pruskiego imienia Dirse (G. Gerullis).

Tczew czy Dirschau?

W starych dokumentach nazwa miasta nie była jednobrzmiąca i podlegała wielokrotnym przekształceniom. Za najstarszą wzmiankę o Tczewie uważano dokument nadania Starogardu joannitom przez księcia świeckiego Grzymisława z roku 1198, który okazał się być XIII w. falsyfikatem. W nim pojawiła się nazwa Trsow. Z kolei dokumenty księcia Sambora  wykorzystują nazwę Dersove (od roku 1252), a Krzyżacy korzystają ze zlatynizowanej formy Dirsovia. W zależności od miejsca wystawienia dokumentu oraz języka autora przewijają się różne nazwy miasta, które z biegiem czasu przekształciły się w polski Tczew i niemiecki Dirschau.

Kształtowanie się nazwy Tczew i Dirschau

1198 Trsow

1252 Dersove

1226 Trsow

1253 Dersowe

1263 Trsew

1255 Dirszowe

1277 Tressev

1256 Dersoue

1286 Tersew

1260 Dersowe

1308 Trsov

1308 Dirsaw

1320 Trschow – Trczow

1410 Dirssaw, Dirsow

1565 Tczew

1456 Derschow

1583 Czewo

1570 Dirschaw

XVII Czczow, Czczew

1772  Dirschau

Koniec XVII Thczow

1607 Tczow

1682 Tczewo

1683 Tczew

Tczew - miasto nad Świnią?

Pochodzące z 1652 roku opracowanie Matthäusa Meriana i Martina Zeillera "Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae" podaje taką oto wersję pochodzenia nazwy miasta:
„Derschau / Dirschau / Dersavia - zwany przez Polaków Tscozou, Tysciovum, i Tizovia, jest znanym miastem na Pomorzu, położony nad Wisłą, nazywany był początkowo "zu der Sau", i którego założenie umieszcza się w roku 1209. Chociaż było ono później w czasach Helmericha, mistrza krajowego w Prusach, podczas jego wojny przeciwko Pomorzanom całkowicie zniszczone. Było hrabstwem i Mestowin Drugi, książę na Pomorzu Zachodnim, ufundował tu w latach 1274-1288 klasztor Zakonu Kaznodziejskiego. Gdy w roku 1303 Zakon Niemiecki zdobył Gdańsk, pociągnął on następnie pod Tczew, który wówczas należał do Polaków, i uzyskał to miejsce przez jego poddanie, a następnie spalił. ...”
Przytoczoną dosłownie nazwę można przetłumaczyć jako "Nad Świnią". Nazwę o podobnym pochodzeniu ma Świnoujście, przy czym w jego przypadku, kontrowersyjną nazwę rzeki, jeszcze w XIX -wiecznych źródłach polskich nazywaną Świnią, w 1949 roku arbitralnie zmieniono na nie budzącą nieprzyjemnych skojarzeń Świnę.
Informacja podana w "Topographia..." Meriana okazała się być żywotna, gdyż w następnym stuleciu trafiła do wydawanego od 1732 roku "Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste" - Leksykonu Zedlera, ówcześnie największego europejskiego wydawnictwa encyklopedycznego:
„Dirschau lub Derschau, Derschaw, po polsku Thsczow lub Tzczewo, po łacinie Drsouia, małe miasto w pruskiej prowincji Pomorze, położone około 2 mile na zachód od Malborka, nad Wisłą. Nazywało sie poczatkowo "zu der Sau", zostało założone w roku 1209. W 1433 i 1577 zostało w całości zniszczone przez pożar. Tutaj w 1627 doszło do bitwy między Szwedami i Polakami, ze szkodą dla tych ostatnich. Książę Miczugius założył tutaj w 1289 klasztor dla Zakonników Kaznodziejów i kazał zadedykować go św. Marii. Dlugossus Hist. Pol. VII.p. 852. Wcześniej było ono również wendyjskim hrabstwem, którego władca podpisał układ jaki zawarł w 1226 książę Conradus z Mazowsza z Zakonem Niemieckim. Hennenberger Preuß.Chron. Hartknoch Alt. und Neu. Preuß.”
XIX-wieczna encyklopedia nie wydaje się być poważnym źródłem, jednak czasami jest wykorzystywana także całkiem współcześnie, jak w pracy z dziedziny teatrologii "Komödie und Tragödie--übersetzt und bearbeitet" (Ulrike Jekutsch i inni), która ukazała się w periodyku Forum Modernes Theater w roku 1994. Tam, co prawda w przypisie, znajdujemy wytłumaczenie znaczenia skojarzeń dotyczących nazw:
„... Podobnie jest dla "Rzeźnik co rajcą w Dirschau był". Dirschau jest małym miastem w pobliżu dawnego Marienburga w Prusach. Nazywało się ono wcześniej według Leksykonu Zedlera "Dirschau zu der Sau", gdzie der Sau oznaczało rzekę. ...”
Z zacytowanego tekstu wynika, że Sau-Świnia pochodziło od rzeki, mimo że polską, historyczną nazwą ramienia Wisły uchodzącego do Zatoki Gdańskiej była Leniwka.

Kolejną wariacją nazwy miasta była Dirszawa. W książce Olgierda Czarlińskiego „W szponach czarnych orłów” opis wojny 7 letniej zawiera taki fragment: "Rosjanie używali nazw niemieckich, co nieraz poddawało w wątpliwość ich prawidłowość, a także bywały koniecznie ich przeróbki, na przykład figurowała nazwa Dirszawa , przeróbka z niemieckiego Dirschau, zamiast Tczew." Podobno w 1945 roku,  po zajęciu Tczewa przez Armię Czerwoną, na krótko powrócono do tej tradycji. Nazwy tej używał radziecki komendant miasta, który uważał, że skoro Warschau to Warszawa, to Dirschau musi być Dirszawą...