Tadeusz Radtke: I proszę pana puścili nas nie do Malborka, bo Malbork był, bombardowali 12 tygodni (?). To widziałem. W Tczewie na wieżę żeśmy weszli.

Łukasz Brządkowski: Którą wieżę? Kościoła naszego?

T.R.: Tak. Żeśmy patrzyli panie, jak te wybuchy tam są, te choinki (?) jak puszczali, te reflektory nocą, jak bombardowali ten zamek.

M.: 12 tygodni?

T.R.: 12 tygodni oblężenie zamku było, także Rosjanie okrążyli go panie i rąbali w niego¹. I nas nie puścili, tylko z powrotem do Gniewu, tamtędy.

Ł.B.: A pan pamięta to bombardowanie Tczewa? W lutym [19]45 roku?

T.R.: W styczniu panie. Ja pamiętam jak most wysadzili w powietrze. To było proszę pana styczeń czy luty…². Druga w nocy była. Bo my nad Wisłą byli, zostali zbombardowani. I żeśmy niżej tam poszli.

Ł.B.: A gdzie pan mieszkał w Tczewie? Przy jakiej ulicy?

T.R.: Na Wiślanej. Tam taki mały budyneczek w podwórku był. Później Babiński tam mieszkał wyżej. I później tam policja wodna na dole, na samym rogu w drugą stronę do Wisły tam się schodzi³. I tutaj …..(?) była, ogólniak na tej górce, to stoi ten budynek⁴.

Ł.B.: A za Niemca jaka tam była szkoła?

T.R.: Takie jakby liceum, coś z biurem mi się kojarzy. No i tamtędy przewieźli nas przez Wisłę, do Jaglofarm (?), później Ryjewo… No i się okazało… Się dowiedzieli panowie z UB, że mój ojciec w AK panie był. No ale o Polskę walczył. Gdybyśmy szli z wiatrem, to przecież wszystkiego byśmy mieli dotąd. Dobroć. Trzy razy żeśmy patrzyli w lufę karabinu. Raz gestapo, drugi panie Rosjanie, jak tu weszli do Tczewa. Wie pan, panienki, gdzie złoto, gdzie to i gdzie tamto…

Ł.B.: A wie pan co, bo ja cały czas szukam informacji, czy tu były jakieś ciężkie walki o Tczew. Ale ludzie mówią, że tak nie było, że Niemcy się tak nie bronili jak Rosjanie szli⁵.

T.R.: Nie, wie pan, raczej nie. Ja pamiętam, jak weszli Rosjanie, bo tak: most został zbombardowany, to była gdzieś druga w nocy. Żeśmy nie spali, bo syreny, syreny, bo Rosjanie szli już w tę stronę. Huk. Każdy się bał wyjść, bo odłamek i trup na miejscu. A rano już amfibiami Rosjanie przekraczali Wisłę⁶. Tam właśnie...

Ł.B.: A oni z tamtej strony przyszli tak? Z Wisły?

T.R.: Tak, z tamtej strony Wisły, od Lisewa. I żeśmy tak o 10 wyszli i tak patrzymy, jak most panie jest zbombardowany. No i było tak trochę tych trupów, tych Niemców leżało.

Ł.B.: Ale tak pan nie pamięta, że jakieś walki ciężkie były?

T.R.: Nie..., nie było panie czegoś takiego, ciężkich walk co chodzi o Tczew. Nie było.

Ł.B.: A teraz, jak ten widelec się u pana znalazł?

T.R.: Ojciec zaprosił nas na śledzika (?), bo to Wielki Piątek był. Trzech braci nas było, ja najmłodszy.

Ł.B.: W którym roku?

T.R.: [19]41…, nie [19]44⁷. W [19]41, to brat umarł na tyfus i jest pochowany, i proboszcz tam zaraz obok leży, to mojej matki kuzyn – [Aleksander] Pronobis⁸, to matki kuzyn był. I też jak zastrzelili tego Neumanna, proboszcza, który zastrzelili w Tczewie, czy go wywieźli, coś takiego… To ten nasz kuzyn z Grudziądza, biskup tu go przysłał do Tczewa. Z kolei tam, gdzie brat leży, to już jest drugi grobowiec, zawsze w to miejsce to się ze świeczką chodzi zapalić.

Ł.B.: A te bombardowania z lutego, to pan nie pamięta, bo to dwa dni Rosjanie miasto bombardowali.

T.R.: Nie, ale wie pan, to Stare Miasto, to nie. Bardziej tam…

Ł.B.: Bo wiem, że na Wąską też spadła, Królowej Jadwigi, bo Niemcy robili dokładne notatki i te notatki przetrwały. Żandarmeria niemiecka: jaki dom zniszczony i okazuje się, że 147 osób zginęło w tym bombardowaniu. A dużo uciekinierów wtedy pod koniec lutego było w Tczewie? Ci, co uciekali wtedy z Prus Wschodnich? Dużo osób uciekało?

T.R.: Ale uciekało w stronę Elbląga, pamiętam jak mostem furmanki… Wszystko w stronę Elbląga⁹. No i zaprosił nas ojciec na tego „śledzika”. I w takim przebraniu, brodę se człowiek przylepił, żeby Niemcy go nie poznali. Usiedliśmy zaraz za drzwiami. Drzwi się otwierały i stolik tam był, że w razie jakby tego, aby ojciec poznał ich, że nas nie chwycą. Szli prosto do bufetu, bufet przy samym końcu był. No i wie pan, skórzane płaszcze, kapelusze. I ojciec mówi: pakujcie się, uciekamy. Mówi: śledzika nie będziemy jedli. No i ojciec pierwszy, jeden brat, drugi brat, a ja najmłodszy, zanim tam się wygrzebałem, miałem w ręku akurat śledzika, do ust panie brałem. I tak widelec został. Pamiątka taka jest.

To było wszystko zrabowane przez Rosjan. Przecież u nas tego bydła, tych koni, tego wszystkiego panie, to nic nie zostało. Parę kur, co nie zdążyli ich złapać, bo uciekły. No i ojca panie zamknęli, bo podatek oddał co się należało, te zboże, nie zboże – te kontyngenty. Ale że domiar chcieli. No i ojciec mówi, że musi zatrzymać ziarno, żeby obsiać na drugi… No i że ich tam nic nie obchodzi, a ojca kolega najlepszy był agentem. No i tam raz namówił ojca: Wiesz co? Ja trochę tam zboża jeszcze mam (w piwnicy trzymał na czarną godzinę). Jak oddał to zboże, to musiał na kogoś oddać i te takie Pioniery, pierwsze radia w Polsce, takie z plastyku, to kupili sobie tego Pionierka, no i razem słuchali¹⁰. Wie pan, my jako chłopaki musieliśmy wkoło pałacu latać, żeby ktoś się nie zbliżył z tych „Ubowców, a ci słuchali to radio. A on lubił chlać, pić. No i jak nie miał pieniędzy, to wie pan, kogoś zakapował, tego sołtysa to tam… I już UB mu jakąś tam dawkę dawało. No i tak samo panie zrobił z ojcem. Przyjechało panie UB. Jeden samochód osobowy panie, taka te Ify mieli, te niemiecki, te małe samochodziki takie. No wszystko w porządku, oddane wszystko co oddane. Kwity musiał pokazać, no przecież jedziesz kogoś kontrolować, czy jest wypłacalny, czy nie. Oddał wszystko, czy nie oddał wszystko. Panie Radtke mówi, czy pan… bo nie wesoło z panem jest. Pan zalega w tym… lata poprzednie brali, czy lata 4 lata… pan tego nie oddał, tego… Jak to nie?! Przecież tu wszystko jest, mówi. Przecież księgowość swoją tam prowadził mój ojciec. I panie za trzy dni „Lublinek” przyjechał, taki duży¹¹. No i psy szczekają, tata mówi: Idź zobacz co tam jest. Okrążyli całą chałupę, no i do środka weszli. No i rewizja. Z jakiej racji?! Czy nakaz jest? Pchnęli ojca. Ojciec przewrócił się o bufet, rozciął sobie twarz całą. Co to? – mówi – UB, czy to gestapo?! Nie, mają rozkaz zrobić tam porządek. Przeszukać cały dom. I znaleźli panie karabinek ojca z I w.ś. w KBR [KBK]¹² służył i był nabity, bo wie pan, w nocy jak przychodzili kraść, to wziął tam pif parę razy w powietrze i pouciekali. I ten karabinek panie znaleźli i jeszcze on był nabity. Także nas wszystkich pod ścianą postawili. UB niby to panie było szkolone pod jakim względem wojskowym, a to panie ciemniaki były. I za cyngiel panie ciągnął, matce pod pachą kula poszła w ścianę. O, Wychłaczy [Florian Wichłacz]¹³, on potem posłem w sejmie był. W Gdańsku Wrzeszczu mieszkał. On był przed wojną nauczycielem i po wojnie nauczycielem, on był starym kawalerem¹⁴. U nas się stołował. On był dobrym Polakiem, tylko strachobliwym, także jak go ktoś nastraszył… Trzy miesiące nie wiedzieliśmy, gdzie ojciec jest, co robi – UB zabrało i do widzenia. Ale on normalnie miał wejście, no bo był potem dyrektorem szkoły, to musiał być… No i się wtedy dowiedział tam od kogoś, że jest w Bartoszycach, w więzieniu śledczym. No i pojechali po tych 3 miesiącach do Bartoszyc po ojca. Wiadomo- autobusy nie chodziły, samochodów panie nie było, to pociągami. Kawał chłopa panie było, ale plecy sine. I niecały rok po tym, panie, w 54 roku, Polak, który walczył o polskość, nie dostał, odmówił… Wtedy nas trzech braci było. Zaraz jednego do wojska, drugiego do wojska. Ja wtedy miałem 16 lat, no to sam zostałem na tym majątku. Zaraz pozabierali panie też konie. Bo ten tam nie ma, bo tamtemu też Rosjanie zabrali. Wie pan, żeby dusić. No i potem, po roku czasu do komitetu namawiać. Mama się nie zgodziła, że ja byłem sportowcem dobrym, (?) grałem. Kilka razy mnie wzywali do komitetu, żeby podpisać deklarację¹⁵. No pojechałem, motorem – wtedy (?) miałem, to już wtedy było coś. Dlatego mi dali talon na to, że ja na treningi uczęszczałem do Sztumu… Ale motor by się jakiś przydało, mówię, Polska Ludowa i żeby pieszo chodzić? No i dali mi talon. Dostałem raz wezwanie do komitetu. Oj, jak słodko gadali. Wyniki pan ma panie, dobra oby tak dalej. No i kawkę postawili prawdziwą. No ale, podsuwa mi tą deklarację. Ja mówię: panie z tego nic nie będzie, ojciec był Polakiem, był Akowcem – ja tego nie podpiszę. Panie, jak mnie wzięli w ogień. Ja mówię wyjścia nie mam. Bo ten motor stał przy komitecie. I na szczęście, że zostawiłem teczkę z zakupami. Jak wyszedłem, wsiadłem na ten motor, już nie poszedłem z powrotem. Wsiadłem na motor i uciekłem, bo cholery by mnie panie zamęczyły tą gadką i człowiek to by wie pan, by człowiek podpisał. Potem drugi raz panie też… Wtedy ja im wyrzygałem, co oni mojemu ojcu. A teraz ja mówię: chcecie mnie? Nie, nie w żadnym wypadku. Wszystko im wyrzygałem. I wtedy dali mi spokój. Ale ciężko było.

Ł.B.: Ale ziemia cały czas została? Nie zabrali?

T.R.: Tam było około 100/150 ha. To zostawili nam 8 ha z tego¹⁶. I to jeszcze nieużytki w tym były. Potem była ta akcja „Wisła”¹⁷. Jak ziemię podzielono, no to ten dostał, ten się wybudował, ten coś postawił. No teraz idź do nich i powiedz: Ja chcę to odebrać. Człowiek by serca nie miał.

Ł.B.: Aha, bo tam dużo przesiedlili tak? Z Bieszczad?

T.R.: Tak, te wsie, bo tam dużo pouciekało do Niemiec i te średnie gospodarstewka, tam było wszystko wolne, to dużo z tej akcji „Wisła”.

M.: Jedynie co, to państwo mogłoby panu wypłacić odszkodowanie?

T.R.: I ponoć to też nie jest pewne. Cośmy w Warszawie sprawdzili, że częściowo grunt stoi dom kultury na tym. No i co pan zrobi teraz? Ile takich jest właścicieli? I tak to wygląda. Pamiętam bawiliśmy się. Stała duża karuzela i cyrk (dużo zwierzaków tam było, tygrysy). Stał na bulwarze nad Wisłą. I patrzę choroba jasna, karuzele, koniki, rowerki. To żeśmy poodkręcali wszystko. Co kto chciał, to do domu zabrał. No i chłopaki, od nas tam było 5 starszych po 15 lat, to rowery. Ja konika sobie wziąłem. I kupę lat go jeszcze miałem, to wnuk też nim się bawił. I każdy te rowerki do domu wziął. To niczyje już takie było. No i na drugi dzień, ci starsi to rowerkami tam z górki jeździli. Tylko Rosjanie, bo to diabelstwo zawsze pijane było, dawaj te rowery. I zabrali im te rowery. No i jeden Rusek tam obserwował, że ten jeden chłopak z górki zjechał bez trzymania kierownicy. No to i on spróbował. Na pisku na krzaki. Zaraz panie pepeszkę wyciągnął i po tym rowerze, że się przewrócił.

Pamiętam tam też taka fabryka octu [Fabryka Octu i Musztardy w Tczewie] była, na Chopina. Tam napisane było ocet spirytusowy. Oni myśleli, że to spirytus jest. I chlali. My żeśmy, jako chłopacy, że tam jest cukier, czerwony cukier – farbowany. Idziemy po ten cukier. Ci starsi gotowali cukierki w piwnicy z tego cukru. A na drugi dzień żeśmy poszli. Patrzymy co tam? Pełno Rusków panie, bebechy takie, wątroba pękła po tym spirytusie. Chlali podobno dzień i noc. No dobra, ten cukier tam widzimy, ale człowiek musiał przejść przez tych nieboszczyków.

Ł.B.: Ale ile? Dużo ich tam było?

T.R.: No, korytarz tam taki był, przejście do tego drugiego magazynu, tam gdzie ten cukier był. I tam chyba tak 5 czy 6 leżało. Denaty już panie. Starsi, to mądrzejsi panie. Do nas: jak tego, to dostaniecie tyle tam cukierków więcej. To dobra, strach była panie, ale żeśmy polecieli. Po tych brzuchach, jak po piłce się leciało, tak podskakiwały. Tak to wszystko wyglądało.

[słyszalne szumy w tle]

...to oficer.., ja siedziałem tutaj, ja mu powiedziałem, a tu pełno "gebeltów" było, dzieci się bawiły, koty latały, ja mu powiedziałem po polsku, że kot sika, najlepiej to wychodziło z ust, ten zaraz trzcinka i raus¹⁸, wek ze szkoły, koniec, tu siedziałem pod tym drugim oknem, to była pierwsza klasa.

Ł.B.: Już pan nie musiał chodzić do szkoły? Nie było obowiązku?

P: Polacy prześladowani byli, po lasach, borach, przychodzili z gestapo, szafa, "Ich weiss nicht"¹⁹... To był rok 1941. grudzień, zima była i tam niewolnicy kopali rowy, okopy, chyba z obozu Stuthoff,, mróz był, mieli rękawice byle jakie, szyte z worków czy z czegoś, no i podarte to było wszystko, żeśmy kiwali żeby rzucali te rękawice z piaskiem, polecieli do mamy żeby im zeszyła te rękawice, bo wietrzysko było okropne, w tym dniu mama im to zszyła.

Ł.B.: Który to był rok?

P: 1941, grudzień

o, to browar, nieraz się przychodziło sprzątać to dał nam jakąś oranżadę czy coś?

Ł.B.: Co w czasie okupacji produkowano w tym browarze?

P: Oranżadę, piwo, musi to być Niemiec bo Polak by już to dawno sprzedał

Ł.B.: Czy pan pamięta synagogę, czy coś zostało? Bo tutaj ona na górce stała.

P: Coś tam panie utkwiło, jak tam jakieś święto mieli, to myśmy wyzywali od Żydków...,

szkoła tu był, szkoła jest, "birofszule" [berufsschule]²⁰, ogólniak znaczy jakby teraz,

Ł.B.: Ona [synagoga] prawdopodobnie przez Niemców w 1939 roku została zniszczona²¹.

P:???

Ł.B.: Oni prawdopodobnie po wkroczeniu tu coś zniszczyli, tu jest coś ceglanego...

P: Było trochę Żydków, u góry był sklep kolonialny, spożywczy, żeśmy tam do Żydka chodzili latarki (?) kupować, to zawsze dał jakieś cukierki, to były na takim sznurku, to po niemiecku nazywało się "zucker-kant"(?), takie kryształki, to były najtańsze ale Żydek zawsze coś słodkiego dał²².

Ł.B.: Bo pan w jakich latach mieszkał w Tczewie?

P: Od 1941-1945.

Ł.B.: Czyli całą okupację?

P: Tak żeśmy musieli się tułać, jak najbliżej Sztumu, bo tam dziadek miał majątek

P: Ojciec całe młode życie za Polskę walczył a potem, że dziadek miał gospodarstwo, że dziadek kułak, dziadkowizna duża, majątek duży, to ,że za mało "kontyngentu" oddał, bo jak wiedzieli, że ktoś może, to zawsze się coś znajdzie na niego, a jeszcze kolega ojca najlepszy był konfidentem. Dostał ojciec talon na zakup radia, pionierki małe, plastikowe, o co chodziło, żeby słuchać "Wolną Europę". Jak kolega przyszedł to my chłopaki w koło pałacu żeśmy latali czy czasami UB nie tego...Raz nie udało się, bo byli lepsi, zostawili samochód kilometr od wsi i niestety chwycili ojca, bo ten konfident zadzwonił, to był pijaczyna, z braku pieniędzy lub wódki przedzwonił i załatwił ojca. Ojciec siedział 4 miesiące w Bartoszycach, tam był Wichłacz [Florian Wichłacz] - poseł, uczył po wojnie i przed wojną, partyjny [PZPR], jak był dyrektorem szkoły, to musiał być partyjny i on wynalazł ojca. Miał 1.80-1.90 wysoki, 140 kg , jak go przywieźli to ważył 92 kg , plecy sine, odbite, rok czasu i po chłopie...

Rozmawiał: Łukasz Brządkowski

Spisane przez: Jagoda Koc

Opracował: Marcin Kłodziński