Subkowy

[niespokojna66]

Datowniki na kartkach . ebay

[LukaszB]

Zbór ewangelicki 1940 r.

[mirza3]

W roku 1985 w Acta Universitatis Lodziensis opublikowana została praca trójki autorów - Romany Barnycz-Gupieniec, Tadeusza Grabarczyka oraz Leszka Kajzera, przedstawiająca wyniki badań wykopaliskowych i analizy architektonicznej dotyczących pozostałości średniowiecznej murowanej siedziby biskupów włocławskich w Subkowach. Pomimo, że jest to praca o ściśle naukowym charakterze, adresowana do raczej hermetycznego grona odbiorców, jej treść może zaciekawić także tych mniej profesjonalnych, acz zainteresowanych historią swojego regionu.

... Historia miejscowości sięga końca XIII w. 26 lipca 1282 r. Mszczuj II nadał biskupowi włocławskiemu „Sopcovo et aliis" (razem 13 wsi po­morskich) wraz z pełnym immunitetem. ... Stanowiła ona przed 1282 r. (wraz z 6 inny­mi) własność prywatną, należąc do kasztelana Michała, któremu zo­stała skonfiskowana za zdradę. ... 4 stycznia 1286 r. Mszczuj II po­twierdził immunitet dla Subkowych i innych wsi biskupów włocławs­kich na Pomorzu, a w dokumencie wystawionym w Gdańsku 9 kwiet­nia 1290 r. zezwolił na lokowanie „villam dictam Sobkow”. Kolejna [lokacja] następuje 30 maja 1301 r., kiedy to biskup Gerward w dokumencie „actum et datum in Subkav" lokuje Subkowy i sąsiedni Swarożyn na prawie niemieckim wyznaczając jako zasadźcę Henryka, syna wójta z Gniewu i Jana de Lywnow (z Lignowych). W dokumencie wystawio­nym w sąsiednim Radostowie 6 marca 1309 r. przez Godfryda opata oliwskiego jako świadek figuruje pleban z Subkowych Jan i jest to pier­wsze poświadczenie obecności kościoła. ...

... Za datę dowodnego po­twierdzenia obecności dworu biskupiego w Subkowach uznać należy 1301 r., czyli rok wystawienia tam dokumentu biskupa Gerwarda. Pier­wszy dwór biskupi w Subkowach był prawdopodobnie drewniany. W nim też Krzyżacy zapewne uwięzili Pawła, pomorskiego zarządcę dóbr biskupa Gerwarda w 1319 r., co odnotował w swych Rocznikach J. Długosz. Prawdopodobnie także w początku XIV (lub na przełomie XIII-XIV w.) powstał tam kościół, dowodnie potwierdzony w 1309 r. ...

... Pobieżna analiza bryły kościoła wykazuje, że powstał on w dwóch fazach. Pierwsza związana jest z budową prezbiterium, druga korpusu nawowego i wieży. Niezrealizowa­nie projektów budowlanych drugiej fazy widoczne jest w braku skle­pień części nawowej, którą przykryto drewnianym (otynkowanym) stropem, a także w obecności strzępi wskazujących na zarzucenie za­miaru budowy naw bocznych. Tak więc do prezbiterium zamierzano dodać trójnawowy korpus z wieżą, zamiaru jednak nie zrealizowano, ograniczając się do zbudowania jednej tylko nawy, której nawet nie zasklepiono. Kolejna, trzecia, przebudowa kościoła związana z powsta­niem szczytu nad wschodnim zamknięciem korpusu nawowego dato­wana być może na połowę XVI w. (?), natomiast dwie pierwsze fazy budowlane są bez wątpienia gotyckie. Starsze prezbiterium to budow­la o prostym zamknięciu, czteroprzęsłowa, nakryta sklepieniem gwiaź­dzistym zbudowanym z siedmiu żeber spływających ku smukłym pro­filowanym wspornikom. Ośmiopolowe sklepienia gwiaździste, często z przewodnim żebrem, są bardzo popularne w realizacjach pomorskich I połowy XIV w. ...
... Są­dzimy, że wzniesienia prezbiterialnej części kościoła dokonał Maciej z Gołańczy (1323-1364), znany ze swej ożywionej działalności inwestycyjnej. ... Wydaje się, że w miejscowości, w której istniał dwór mu­rowany i kościół, jego ewentualną rozbudowę datować można na lata następujące po ostatecznym ukończeniu budowy dworu. Budowę dwo­ru łączyć by więc należało z późnymi latami zarządzania diecezją przez Macieja z Gołańczy (lub z rządami jego następcy i bratanka Zbiluta z Gołańczy (1364-1383), natomiast rozbudowę kościoła datować na koniec XIV lub przełom XIV-XV w. Możliwe, że niepełne zreali­zowanie założonego planu wynikło z niepokojów po Wielkiej Wojnie z Zakonem. Sugestię tą uściśla informacja Janka z Czarnkowa, który podaje, że Zbilut ,,curias in Sobkow et in Góra ante Gdańsk de coctis lateribus de novo construxit". ...

Opierając się na informacji podanej przez Janka z Czarnkowa przyjąć należy, że siedziba biskupia powstała w całości w latach 1364/1365-1383. ... obserwacja odkrytych fundamentów i rzutu budynku wskazuje, że jego część północna została dobudowana do starszego, XIV-wiecznego trzonu. Przyjmując tę tezę, za część pierwotną uznać należy pro­stokąt o wymiarach 29,2 x 10,2 m. Zachowana obecnie szerokość bu­dynku wynosi 13,6 m. Składa się na nią szerokość budynku gotyckie­go (10,2 m) i późniejszej dobudówki, obejmującej pół traktu (o szerokości 3,4 m) „doklejonej" do pierwotnej elewacji północnej. Stan zachowania przyziemia budynku pozwala na rekonstruowanie podzia­łów wewnętrznych dworu w fazie gotyckiej. Widoczne do dziś, choć znacznie przemurowane (przeprofilowane) żebra gotyckie skłaniają do przyjęcia tezy, że całe przyziemie przykryte było sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W długim i wąskim trzonie dworu na poziomie przy­ziemia znajdowały się tylko dwie izby. Obie przykryte były trzema przęsłami sklepień krzyżowo-żebrowych oddzielonymi od siebie gur­tami, przy czym wymiary pojedynczego przęsła wynosiły 6,9 x 4,3 m. Wymiary izby zachodniej wynosiły prawdopodobnie 13,9 x 6,9, a wschodniej 11,8 x 6,9 m. Oddzielała je ścianka działowa, widocz­na do dziś jako ścianka wydzielająca przedsionek do izby świetlicy, przepruta otworem komunikacyjnym. Wejście do przyziemia znajdo­wało się zapewne w północnej elewacji budynku, blisko jego osi, choć obecnie dokładne jego zlokalizowanie jest trudne.
Ponieważ wyższe partie dworu gotyckiego zostały rozebrane, za­pewne w XIX w., nie ma możliwości przeprowadzenia badań drugiej i trzeciej kondygnacji budynku i określenia jego podziałów wewnętrznych. Opierając się jednak na analogiach i obrazie zachowanego re­liktu sądzić należy, że zarówno parter, jak i piętro posiadały dyspozycję jednotraktową o typowej dla średniowiecza funkcji poszczegól­nych poziomów (dolny gospodarczo-mieszkalny, górny rezydencjonalno-kapliczny). ...
... Niewiele wiadomo o otoczeniu i walorach obronnych rezydencji subkowskiej w średniowieczu. ... Znacz­ne rozmiary budynku posiadającego co najmniej 6 (raczej ok, 8-10) izb, rozmieszczonych na trzech kondygnacjach, a także jego rola (sie­dziba włodarzy pomorskich i często odwiedzana stacja biskupia) i usytuowanie w centrum sporego organizmu gospodarczego świadczą, że walory obronne choć potrzebne, nie decydowały zapewne o jego kształcie przestrzennym. Była to przede wszystkim siedziba wiejska o cechach mieszkalno-rezydencjonalnych ...

... Znacznie obszerniejsze i pełniejsze są dane źródłowe dotyczące wyglądu i funkcjonowania siedziby subkowskiej w czasach nowożyt­nych. ... Cała, niewielka zresztą dotychczasowa literatura, podnosiła, że gruntownej przebudowy dworu dokonał biskup włocławski H. Rozrażewski. ...
... Zakres prac budowlanych z lat rządów H. Rozrażewskiego jest trudny do jednoznacznego określenia. W rachunkach spotykamy jed­nak szereg istotnych danych informujących o ogólnym wyglądzie ze­społu. I tak np. w rachunkach z 1582 r. odnotowane jest, że cieśli „który robił domostwo nad bramą w zamku" zapłacono zbożem, po­dobnie jak murarzowi, który „przekładał dachy wszystkie". W tymże roku zapłacono cieśli pracującemu przy budowie browaru, ozdowni i mielcucha oraz kopaczowi ,,od wykopania stawu małego", a także innym rzemieślnikom. Najciekawsze są ,,exposita na budowanie zamku szobkowskiego", gdzie zanotowano szereg prac naprawczych, a tak­że duże zlecenie dla Antoniego, murarza z Tczewa, „który wszystkie dachy znowu pokładał [...] wieżę podmurował, budowanie nowe nad bramą wymurował i dach nowo położył, w izbach na górze a strychy i kominki poprawił, salę potynkował, muru u wrót poprawił" i wy­konał także inne prace, za które otrzymał oprócz „zboża, legumin, pi­wa, masła, gomółek, śledzi i połcia mięsa" jeszcze 2 floreny w gotowiźnie. ...

... sądzić można, że przebudowy H. Rozrażewsklego zdecydowanie zmieniły bryłę dworu. Na elewację fron­tową do wąskiego gotyckiego jednotraktu biskup ten „dokleił" jesz­cze pół traktu, poszerzając budynek z 10,2 do 13,6 m, czyli do roz­miarów obecnych. Stara północna ściana magistralna budynku stała się po tej przebudowie ścianką działowa, a nowa elewacja została [ozdobiona] kartuszem z herbem fundatora Doliwa, na którym zapewne zawarte były bliższe informacje o „zreformowaniu" budynku. Ślady innych prac budowlanych H. Rozrażewskiego widoczne są także we wschod­niej, gotyckiej izbie przyziemia, gdzie zlikwidowane zostało sklepienie krzyżowo-żebrowe, które zastąpiono sklepieniem kolebkowym z dwoma lunetami na dłuższych ścianach. Lunety południowe wyzna­czały otwory okienne. ...
... Najciekawsza jest jednak informacja o murze obwodowym. Pełna rekonstrukcja jego przebiegu nie jest możliwa bez znaczniejszych prac ziemnych, wydaje się jednak, że jeden odcinek muru biegł od zachodniej strony dworu na południe, a drugi otaczał zespół od północy i północnego-zacho­du. ... tylko strona wschodnia nie była chroniona obwodem warow­nym, tam jednak znajdował się kilkumetrowy ostry stok opadający ku rzeczce. ...
... Przy­puszczalnie przynajmniej kawałkiem muru odgrodzony był od wsi i ko­ścioła tak „przygródek" położony dalej na północ, jak właściwy dzie­dziniec siedziby. Jedna z bram była zapewne budynkiem, przynaj­mniej dołem murowanym (może starszym niż II połowa XVI w.), wy­żej nad przelotem mieściła się kondygnacja górna, zbudowana w konstrukcji szachulcowej, z izbą, postawioną przez murarza Antoniego z Tczewa. Druga kamienica, tzw. starościńska, powstała także z inicja­tywy H. Rozrażewskiego i istniała jeszcze w 1759 r. (por. aneks 2), kiedy nazywano ją „oficyną w więzarek pruski pod dachówką", z cze­go wynika, że także zbudowano ją w konstrukcji szachulcowej. ...

... Tak więc po przebudowach dokonanych przez H. Rozrażewskiego na przełomie XVI-XVII w. dziedziniec zamknięty był z trzech stron budynkami, zaś od północy murem z budynkiem bramnym, zwanym wieżą i posiadającym co najmniej dwie kondygnacje. Wejście na dzie­dziniec od strony kościoła prowadziło przez „przygródek", do którego wchodziło się przez ,,bramę małą". Jeśli dodamy do tego mury obwodowe, których na pewno pozbawiony był tylko odcinek wschodni, biegnący równolegle do urwiska, związanego z przepływającym obok ciekiem, a także liczne zabudowania gospodarcze na terenie przygródka i folwarku, stwierdzić trzeba, że zespół biskupi w Subkowach słusznie nazywany był zamkiem. ...

... Ciekawe i typowe są zresztą zmiany określeń zespołu biskupiego w Subkowach, obserwowane w kolejno analizowanych źródłach opi­sowych. Jeśli w późnym średniowieczu i na początku XVI w. zespół, a także główny budynek, nazywany był konsekwentnie dworem (curia murata lub episcopalis), począwszy od czasów H. Rozrażewskiego do XVIII w. określano go mianem zamku ... . Ostatni raz określenia „zamek" używa się w 1720 r. ... Na­tomiast w relacjach z 1759 i 1760 r. wspomina się o „pałacu sobkowskim", a główny budynek określa się jako „pałac staroświecki". Z ko­lei już w 1766 r. nie notuje się żadnych pozostałości murów obwodowych, bramy i innych urządzeń obronnych rozebranych prawdo­podobnie na cegłę, znowu pojawia się nazwa „zamek staroświecki". ...

W uzupełnieniu, obecny wygląd zachowanych w szkolnej świetlicy sklepień kolebkowych z lunetami (z blogspotu http://kociewianka.blogspot.com/)